Uit de communicatiecursus van de Volksuniversiteit, gekopieerd door de lerares die het van haar cursussen heeft gekopieerd, dus copyrights zijn niet meer te betalen...

De Amerikaanse psycholoog Leary heeft zich veel met de relatiewens in de communicatie bezig gehouden.

Bij de relatiewens gaat het in feite om twee vragen:

* Wie is de baas? Wie zit boven en wie zit onder?
* Met elkaar of tegen elkaar: samen of tegen?

Als je beide vragen in een assenkruis tegen elkaar afzet, krijg je een BOVEN-ONDER, en een TEGEN-SAMEN as. Elke relatiewens kun je ergens binnen dit assenkruis plaatsen. Leary heeft het assenkruis verder verfijnd en verdeeld in 8 partjes. Elk partje staat voor een bepaalde relatiewens.

Let op: het gaat hier dus niet om persoonlijkheidsbeschrijvingen. Leary heeft geprobeerd gedragsuitingen te beschrijven, die een bepaald ander gedrag uit kunnen lokken. Met andere woorden: elk gedrag bergt een relatiewens in zich.
Voor een heldere communicatie is het belangrijk te weten welk gedrag jouw gedrag kan uitlokken.

Maak hier een tekeningetje: 1 vertikale lijn, 1 horizontale en 2 diagonale. Aan de bovenkant van de vertikale lijn zet je BOVEN, aan de onderkant ONDER. Links van de horizontale lijn TEGEN en rechts SAMEN. Schrijf nu de woorden die hieronder genoemd worden (leidend, concurrerend etc.) in de vakjes: Dit is de Roos

Relatiewensen:
Boven-Samen: Ik ben sterker, Ik overzie het (Leidend)
Relatiewens: Je moet naar mij luisteren
Boven-Tegen: Ik ben beter, maar ik vertrouw alleen op mijzelf
(Concurrerend)
Relatiewens: Kijk hoe goed ik ben.
Tegen-Boven: Ik ben kwaad, bedreigend (Agressief)
Relatiewens: Wees bang voor mij
Tegen-Onder: Ik heb niemand nodig (Opstandig)
Relatiewens: minacht me maar
Onder-Tegen: Ik doe nooit iets goed (Wantrouwig)
Relatiewens: Laat me maar met rust
Onder-Samen: ik heb hulp nodig (Afhankelijk)
Relatiewens: help mij
Samen-Onder: Ik ben vriendelijk, aardig en meegaand (Aanpassend)
Relatiewens: Ik doe wel wat jij wilt
Samen-Boven: Ik ben betrouwbaar en sympathiek (Helpend)
Relatiewens: wij mogen elkaar graag.

1 De Roos van Leary

Inhoud en relatie-wens
Als mensen communiceren doen ze dat door middel van verbaal en nonverbaal gedrag. Maar er valt meer te zeggen over communicatie. Kijk eens naar de volgende zinnen die Piet zegt:

'Deur dicht!'
'Doe de deur eens dicht!'
'Ik wil graag dat je de deur dicht doet'
'Wil je a.u.b. de deur dicht doen?'
'Mag de deur misschien dicht'?'

Als je op de betekenis van de zinnetjes let, dan weet je de inhoud van de communicatie. In het voorbeeld is de inhoud steeds hetzelfde: Piet wil dat jij de deur dicht doet. Maar de manier waarop Piet dat zeot verschilt nogal. Dit noemen we de relatiewens van de communicatie. In de eerste zinnetjes maakt Piet duidelijk dat hij de baas wil zijn, hij deelt de bevelen uit. Maar in de laatste zinnetjes vraagt hij jou om toestemming. Blijkbaar vindt hij dat jij de báas bent. Met de relatiewens maak je dus duidelijk welke relatie je met de ander wilt: dwingend, bevelend, vriendelijk, onderdanig. afhankelijk enz.

Hoe weet je wat de relatiewens van de ander (of van jezelf) is? In de eerste plaats moet je letten op de woordkeus. In het voorbeeld zagen we al het verschil tussen 'deur dicht!' en 'wil je a.u.b. de deur dicht doen?' Verder moet je letten op het non-verbale gedrag. Als iemand zachtjes fluistert 'deur dicht', dan is dat lang niet zo bevelend als wanneer hij dat in je gezicht schreeuwt. Ook de gezichtsuitdrukking is belangrijk. 'Deur dicht' met een lachend gezicht is heel wat anders dan 'deur dicht' met een van woede vertrokken gezicht.

Dus: elke boodschap kent een inhoud en een relatiewens. Wil je de inhoud weten. dan moet je letten op de betekenis van de woorden. Wil je de relatiewens weten, dan moet je letten op woordkeus. intonatie, gebaren, stemvolume, gezichtsuitdrukk-ing e.d. Dus vooral op non~verbaal en paralinguaal gedrag.

De cirkel/roos
De Amerikaanse psycholoog Leary heeft zich veel met de relatiewens in de communicatie bezig gehouden. Bij de relatiewens gaat het in feite om twee vragen:

Wie is de baas? (wie zit boven en wie zit onder?)
Je kunt dat uitzetten op een verticale lijn, de dominantie-as.
Met elkaar of tegen elkaar? (samen of tegen?)
Dat kun je uitzetten op een horizontale lijn, de sympathie-as.

Waarom is de roos van Leary zo belangrijk?
De meeste ruzies tussen mensen gaan helemaal niet over de inhoud van de communicatie, maar over de relatiewens. Hoe vaak hoor je mensen niet zeggen: 'Ik wil die deur best dicht doen, maar je hoeft niet zo'n toon tegen me aan te slaan'. 'De manier waarop je het zegt bevalt me niet'. Met andere woorden, een ruzie ontstaat als je de relatiewens van de ander niet accepteert. Dat heeft veel met macht te maken. De kolonel schreeuwt tegen de soldaat: 'Looppas, mars!'. De soldaat accepteert die relatiewens niet en zegt: 'Kunt u dat niet wat vriendelijker vragen?' En de ruzie begint. Niet zo verstandig van die soldaat, want de kolonel heeft nu eenmaal veel meer macht. Hij kan de soldaat laten opsluiten. De meeste mensen die je tegenkomt, hebben echter niet de macht van een kolonel of een politieman. Je hoeft zo'n autoritaire relatiewens dan ook niet te accepteren.

Met de Roos van Leary kun je begrijpen waarom je je soms zo overdonderd voelt. Veel mensen hebben de neiging in te binden als ze overschreeuwd worden. In termen van de cirkel: je gaat 'Onder' zitten als de ander zich 'Boven' gedraagt. En het omgekeerde gaat ook op. Als jij je teruggetrokken of afhankelijk gedraagt ('Onder'-gedrag vertoont) dan gaat de ander bijna vanzelf autoritair of leidend gedrag vertonen. Bijvoorbeeld:
Jan: 'Wil jij niet even voor mij opbellen" Ik ben nu echt te ...' (ziek, zwak, misselijk, verlegen, angstig o.i.d.) (ONDER)
Piet: 'Natuurlijk joh, geef maar even het nummer' (BOVEN).

Het vorige punt maakt het misschien al duidelijk. Met de 'Roos van Leary' kun je de ander enigszins naar je hand zetten. Gedraag jij je 'onder', dan gaat de ander bijna vanzelfsprekend 'boven' zitten. Ga jij echter 'boven' zitten, dan moet de ander naar 'beneden'. Maar let op; als jij je 'samen' gedraagt, dan gaat de ander zich ook 'samen' gedragen. En als jij je 'tegen' gedraagt, dan doet de ander dat ook.

SAMENGEVAT ziet het er dus als volgt uit:

jij                            DE ANDER
Boven ------------- Onder
Onder ------------- Boven
Samen ------------- Samen
Tegen -------------- Tegen

In contact met anderen is liet erg handig om de Roos van Leary in je achterhoofd te hebben. Je kan het gedrag van de ander dan beter plaatsen. Als je je mens-vriendelijk wilt gedragen is het verstandig om vaak 'Samen-Boven' of 'Samen-Onder' te reageren op de relatiewens van een ander. Het contact verloopt dan in een vriendelijke sfeer. Je zult merken dat zelfs bullebakken dan makkelijker hanteerbaar worden.

Verder is het van belang flexibel te kunnen overstappen van het ene segment naar het andere. Het is niet goed om altijd 'Onder' te zitten; mensen lopen dan gauw 'over je heen'. Evenmin is het aan te bevelen om altijd 'Boven' te reageren; zulke mensen wekken irritaties op, omdat ze nooit toegeven en het altijd 'beter lijken te weten'.

Aan de 'Samen'- kant zitten is wel goed voor een vriendelijke sfeer, maar er zijn situaties dat dat niet meer werkt. Bijvoorbeeld als je iemand een aantal keren vriendelijk heb gevraagd iets voor je te doen, waarop de ander niet reageert, kan een flinke 'Boven-Tegen' reactie effect hebben. Het is wel goed om daarna weer 'Samen' te reageren, om de sfeer te herstellen.

Hoe stel jij je op in sociale relaties

Lees de onderstaande lijst met uitspraken door en omcirkel die uitspraken die volgens jou van toepassing zijn op jouw gedrag.
Omcirkel vervolgens dezelfde gekozen nummers in het scoreformulier.
Het hoogste aantal omcirkelingen per kolom bepaalt je voorkeursgedrag. Ga bij jezelf na of dat klopt.

Vragenlijst
1 kan opdrachten geven
2. kan voor zichzelf zorgen
3. hartelijk en met begrip
4. bewondert/imïteert anderen
5. is het met iedereen eens
6. schaamt zich voor zichzelf
7. wil graag bevestiging
8. geeft altijd advies
9. verbitterd
10. met groot hart/onbaatzuchtig
11. opschepperig
12. zakelijk
13. kan streng, zijn wanneer dat nodig is
14. koud en zonder gevoel
15. klaagt wanneer nodig
16. samenwerkingsgezind
17. klagerig
18. kritisch op anderen
19. kan gehoorzamen
20. wreed en onhartelijk
21. afhankelijk
22. dictatoriaal
23. dominerend
24. goede omgang met anderen is belangrijk
25. moedigt anderen aan
26. zorgt graag voor anderen
27. vastberaden maar rechtvaardig
28. altijd weer vriendelijk
29. ziet fout door de vingers
30. goede leider
31. dankbaar
32. behulpzaam
33. kan fouten van anderen niet verdragen
34. onafhankelijk
35. houdt van verantwoordelijkheid
36. heeft gebrek aan zelfvertrouwen
37. laat anderen besluiten nemen
38. vindt iedereen aardig
39. wil graag dat er voor hem gezorgd wordt
40. baast over anderen
41. zachtmoedig
42. bescheiden
43. snel gehoorzamend
44. overbeschermend
45. vaak onvriendelijk
46. door anderen gerespecteerd
47. opstandig tegen van alles
48. gepikeerd als anderen de baas spelen
49. assertief en vertrouwend op zichzelf
50. sarcastisch
51. verlegen
52. egoïstisch
53. sceptisch, twijfelzuchtig
54. open en direct
55. koppig
56. gemakkelijk beinvloedbaar
57. denkt alleen aan zichzelf
58. toegeeflijk naar anderen
59. lichtgeraakt
60. wil graag troosten
61. geeft snel toe
62. vol respect voor gezag
63. aardig gevonden worden
64. goedgelovig

Verdere uitwerking gedragingen en relatiewensen volgens Leary

1. Leidend (BS): organiseren, initiatieven nemen.
Soms ook: autoritair.
Verbaal: raad geven, beïnvloeden, overtuigen, regelen, voordoen, enz.
Non-verbaal: energieke houding, naar voren zitten, luide stem
Opgeroepen reacties: gehoorzaamheid, afhankelijkheid, (concurrentie).

2. Helpend (SB): steunen, aanmoedigen.
Soms ook: bemoeiziek.
Verbaal: moed inspreken, troosten, diensten bewijzen, samenwerken, compromissen zoeken, begrip tonen.
Non-verbaal: vriendelijk kijken, veel oogcontact zoeken, aanraken, veel lachen.
Opgeroepen reacties: aanpassing, aanvaarding (irratie).

3. Aanpassend (SO): vriendelijk, toegevend, coöperatief Soms ook : overdreven vriendelijk.
Verbaal: gelijk geven, vleien, bewonderen, goedpraten, respectvol gedrag naar leiders vertonen. Non-verbaal: beleefd kijken, veel glimlachen, ja-knikken, gedienstig zijn.
Opgeroepen reacties: helpend, aanvaarding,(irritatie).

4. Afhankelijk (OS): passief, hulp van anderen verwachtend
Soms ook: hulpeloos, naïef, angstig.
Verbaal: raad vragen, moeilijkheden voorleggen, goedkeuring vragen.
Non-verbaal: zacht spreken ineengedoken zitten, zuchten, wegkijken.
Opgeroepen reacties: leidend, helpend,(irritatie, afwijzing).

5. Wantrouwig (OT): gereserveerd, argwanend, individualistisch S
oms ook: schuchter en onzeker.
Verbaal: zelfverwijten maken, zichzelf afbreken, klagen, zeuren, bijna niets zeggen.
Non-verbaal: wegkijken, in elkaar gedoken zitten, triest kijken, snikken, in een hoekje zitten, star gedrag vertonen.
Opgeroepen reacties: afstand, agressie, afkeuring,(hulp).

6. Opstandig (TO): Wantrouwend, protesterend.
Soms ook: cynisch, bitter.
Verbaal: kritische vragen stellen, ongeloof voorwenden, cynisch doen, conflict uitlokken, de ander afwijzen of boos maken.
Non-verbaal: vinnig of boos kijken, bokkig gedrag vertonen, nee-schudden als de ander praat. Opgeroepen reacties: agressie, irritatie,(autoritair gedrag) (hulp).

7. Agressie (TB): vijandig, negatief.
Soms ook: vechtend.
Verbaal: afstraffen, bedreigen, bang maken, uitlachen, kleineren, schelden.
Non-verbaal: luid praten, schreeuwen, slaan, dreigend kijken, vuisten ballen.
Opgeroepen reacties: agressie (angst, onderwerping) (autoritair gedrag).